Το συγκεκριμένο άρθρο μου θύμισε πολύ έντονα τη Συστημική Δυναμική ή System Dynamics και τα φοιτητικά μου χρόνια και το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού (positive feedback loop), το οποίο θα βρει την ισορροπία του μέσω του περιορισμού των πόρων (negative feedback loop).
The Beginning of System Dynamics
Από την Καθημερινή 17-8-2008
Tης Pιτσας Mασουρα
Οσοι αυτές τις μέρες τριγυρνούν στους δρόμους του Πεκίνου φαντάζομαι ότι θα νιώθουν ασφυκτική πάνω τους την έννοια του υπερπληθυσμού. Ανθρωποι σε πλήρη αριθμητικό κορεσμό, σαν τάγματα μυρμηγκιών, σαν αποικίες εντόμων καταλαμβάνουν τεράστιες εδαφικές εκτάσεις, κινούνται βιαστικά, αγγίζουν με κομφούκιο χάρη ο ένας τον άλλον.... Ανθρωποι που οχλαγωγούν, που αλλάζουν τον ρουν της ιστορίας, που επιδιώκουν να εξασφαλίσουν για τον εαυτό τους το μέγιστο ποσοστό ευζωίας και νομής των υλικών αγαθών. Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια που ο λογοτέχνης έγραφε για το πλήθος που αύριο θα γίνει εφιάλτης. Η γη, έλεγε, με τα πεντακόσια και τα οκτακόσια εκατομμύρια έγινε η γη με τα τρία δισεκατομμύρια και αύριο με τα τέσσερα και τα είκοσι δισεκατομμύρια.
Προφανώς ο καλλιτέχνης ήταν βαθιά επηρεασμένος από τον Αγγλο οικονομολόγο Τόμας Μάλθους και την απαισιοδοξία του απέναντι σ' έναν ραγδαία αυξανόμενο πληθυσμό. Στο βιβλίο του «Μελέτη επί της Αρχής του Πληθυσμού» (1798) ο Μάλθους σημείωνε ότι ο πληθυσμός της γης αυξάνεται με γεωμετρικό ρυθμό, ενώ τα αποθέματα τροφής αυξάνονται αριθμητικά. Αρα, αν κάτι περίμενε την ανθρωπότητα στη γωνία, ήταν η σταδιακή καταστροφή της, καθώς τη δεδομένη στιγμή δεν θα υπήρχε η παραμικρή δυνατότητα να τραφούν οι ορδές των δισ. Ο Μάλθους με την πάροδο των χρόνων απέκτησε οπαδούς, ένας εκ των οποίων είναι ο Αμερικανός εντομολόγος Πολ Ελριχ. Το 1968, έξι χρόνια μετά τη δημοσίευση της «Σιωπηλής Ανοιξης» από τη Ραχήλ Ρ. Κάρσον -το βιβλίο ήταν το πρώτο λιθαράκι σ' αυτό που στη συνέχεια ονομάσαμε σύγχρονη περιβαλλοντική συνείδηση- ένας νεαρός Αμερικανός εντομολόγος, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ της Καλιφόρνια δημοσίευσε το εκρηκτικό βιβλίο «Πληθυσμιακή Βόμβα». Το σκεπτικό του βιβλίου θεωρήθηκε αντανάκλαση της επαναστατικής ευαισθησίας και της αναμενόμενης ανησυχίας της εποχής του. Ο Ελριχ και η σύζυγός του Αννα παρουσίασαν ένα μεταμαλθουσιακό σενάριο άμεσης πληθυσμιακής έκρηξης η οποία θα οδηγούσε στην καταστροφή. «Η μάχη για να θρέψουμε όλη την ανθρωπότητα έχει τελειώσει», προειδοποιούσε το ζεύγος Ελριχ. «Στις δεκαετίες του '70 και του '80, εκατοντάδες εκατομμμύρια άνθρωποι θα πεινάσουν μέχρι θανάτου. Εκείνη την τελευταία μέρα, τίποτα δεν θα μπορεί να αποτρέψει τη δραματική αύξηση των ποσοστών θανάτων...». Οταν ο Ελριχ έγραψε το βιβλίο «Πληθυσμιακή βόμβα», ο πληθυσμός της γης ήταν γύρω στα 3,5 δισ. Σήμερα είναι 6,7 δισ.
Την επομένη της δημοσίευσης του βιβλίου, όπου μεταξύ άλλων ο Ελριχ έλεγε ότι οι κοινωνίες οφείλουν να βρουν τρόπους περιορισμού της πληθυσμιακής αύξησης ξέσπασε πόλεμος διαμαρτυριών. Η Αριστερά χαρακτήρισε ανήθικη τη μεταμαλθουσιακή θεωρία και εξέφρασε φόβους ότι η Δεξιά θα τη χρησιμοποιήσει, προκειμένου να προωθήσει τα σχέδιά της για... εθνοκαθάρσεις! Αλλά και η Δεξιά είχε τις απόψεις της. Οι εκπρόσωποί της είπαν ότι μια τέτοια αύξηση του πληθυσμού θα περιόριζε τα δικαίωμα του ατόμου. Και αυτοί επομένως επανέλαβαν τους φόβους των μαλθουσιανών που πίστευαν ότι τα δισ. των ανθρώπων θα απαιτούσαν να αποκτήσουν ό,τι είχε ο ένας, ο προνομιούχος! Σαράντα χρόνια μετά, το μήνυμα του Ελριχ (σήμερα είναι 76 ετών) έχει αμβλυνθεί. Ο ίδιος και η γυναίκα του δημοσίευσαν ένα άλλο βιβλίο με τον τίτλο «Το Κυρίαρχο Ζώο», με κεντρικό θέμα τον Homo Sapiens, ο οποίος έγινε τόσο ισχυρός, ώστε μπορεί πλέον να υπονομεύσει την ικανότητα της γης να αντέξει όλο και περισσότερους ανθρώπους.
Ας είμαστε, όμως, ρεαλιστές. Και τότε και τώρα, οι φωνές αγωνίας, έμπλεες αρνητισμού, δεν στηρίζονταν στο πουθενά. Η φτώχεια του παρελθόντος και η ευημερία του σήμερα -τα δύο άκρα του ίδιου ζητήματος- αποτελούσαν και αποτελούν βούτυρο στο ψωμί όσων αρέσκονται στην εσχατολογία. Η διάχυση του φόβου παραμένει δυνατό εργαλείο προσέγγισης της ζωής των ακυβέρνητων ανθρώπων και ο παραλογισμός είχε οδηγήσει κάποιους να ισχυριστούν ότι ο υπερπληθυσμός θα υπονόμευε την οικονομική ανάπτυξη και θα βοηθούσε στην εξάπλωση του κομμουνισμού. Ευτυχώς άπαντες διαψεύστηκαν πανηγυρικά -τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό- καθώς μέσα από τον λαϊκό καπιταλισμό και την «απαξιωμένη» παγκοσμιοποίηση, τεράστιες πληθυσμιακές ομάδες στον Τρίτο Κόσμο ωφελήθηκαν και σήμερα συνθέτουν μια ευρεία μεσαία τάξη. Ωστόσο, θέμα υπάρχει, αν και όχι όσο βίαιο το παρουσιάζουν: η περιβαλλοντική κρίση, η ενεργειακή στη συνέχεια κρίση και η πρόσφατη κρίση των τροφίμων έχουν κοινό παρονομαστή που δεν είναι άλλος από την αύξηση του πληθυσμού.
Τι ειρωνεία κι αυτή! Τη στιγμή που μιλάμε με τόση άνεση για τον ποιοτικό άνθρωπο, για τα αγαθά των προηγμένων κοινωνιών, για την ανάδειξη ακόμη περισσότερο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που προσδοκούμε περαιτέρω βελτίωση της ευημερίας και άμβλυνση διεθνώς της φτώχειας, κάποιοι επιστήμονες επανέρχονται για να ταράξουν τη νηνεμία του σύγχρονου πολίτη, αυτού που θα ήθελε να δει την οριστική μετατροπή του φυσικού όντος σε ολοκληρωμένη μονάδα της κοινωνικής ζωής. Κι έρχονται πώς λέτε; Προτείνοντας στα νέα ζευγάρια να αποφεύγουν την τεκνοποίηση ή να γεννούν... μινιμαλιστικά προκειμένου να σωθεί ο πλανήτης! Συνδέουν δηλαδή για χιλιοστή οφορά την καινούργια ζωή με τη ζωή του πλανήτη. Σώστε τον πλανήτη! Σταματήστε να γεννάτε! Αυτό ήταν εν πολλοίς το μήνυμα του κύριου άρθρου του σοβαρού επιστημονικού περιοδικού British Medical Journal. Στο επίμαχο άρθρο αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι η γέννηση ενός παιδιού σήμερα στη Βρετανία θα είναι υπεύθυνη για την αύξηση κατά 150% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα απ' ό,τι η γέννηση ενός παιδιού στην Αιθιοπία. Αρα, από πού θα αρχίσουμε τις περικοπές; Μα από τη Δύση που θέλει τα παιδιά της καλοζωισμένα.
Το δημογραφικό υπήρξε πάντοτε ένα από τα σοβαρότερα κεφάλαια των οικονομολόγων και των κοινωνιολόγων. Αλλά όχι από αυτή την πλευρά. Η πλέον προβεβλημένη είναι αυτή που συνδέεται με την υπογεννητικότητα της Ευρώπης με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει. Αλλά αυτή η επιστροφή στις ρίζες της τρομολαγνείας προς τι; Η γέννηση των παιδιών αποτελεί την υπέρτατη επιλογή ή και την ανάγκη αν θέλετε για τη δημιουργία και σύσφιγξη του κοινωνικού κυττάρου που λέγεται οικογένεια. Η έννοια της συνέχειας πρωταρχκή. Το νέο ζευγάρι πασχίζει προς αυτή την κατεύθυνση και μάλιστα γύρω την αγωνία του έχει στηθεί τεράστια βιομηχανία υποβοήθησης των ανθρώπων να τεκνοποιήσουν. Τώρα τους λέμε, κάντε κράτει, γιατί κινδυνεύει ο πλανήτης. Ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια ενός δομημένου κόσμου ή μάλλον ο ξεπερασμένος Τόμας Μάλθους σε νέα επεισόδια... Δέος μπροστά στη σκέψη ότι κάποιο απ' τα παιδιά μας μπορεί να ζητήσει τη γνώμη μας.
Αυγούστου 18, 2008
Αυγούστου 08, 2008
Κλιματική αλλαγή προτύπου διαβίωσης
Δημοσιεύθηκε στην ελληνική ειδική έκδοση του Economist που κυκλοφόρησε με την Καθημερινή, την Πέμπτη 31 Ιουλίου 2008.
Σε πρόσφατη έρευνα που διενήργησε το Τμήμα Στατιστικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών για το περιβάλλον και τη συμπεριφορά των Αθηναίων σχετικά με την προστασία του, σκιαγραφήθηκε ένα ακόμη ελληνικό παράδοξο. Ενώ ένας στους δύο κατοίκους του Λεκανοπεδίου (ποσοστό 44,8%) δηλώνει ότι η αλλαγή του τρόπου ζωής αποτελεί λύση για τα περιβαλλοντικά προβλήματα της πόλης αλλά και του πλανήτη, ωστόσο μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό λαμβάνει μέτρα ή ενεργεί έτσι ώστε να βελτιώσει αυτή την κατάσταση. Συγκεκριμένα μόλις το 12,9% των κατοίκων της πρωτεύουσας κλείνει την τηλεόραση όταν δεν την παρακολουθεί και μόλις το 19,1% χρησιμοποιεί λαμπτήρες εξοικονόμησης ενέργειας για να μειώσει την κατανάλωση ρεύματος.
Το ίδιο αυτό παράδοξο, όμως, εμφανίζεται και εκτός συνόρων, σε έρευνα του McKinsey Quarterly που διενεργήθηκε σε χιλιάδες επιχειρήσεις παγκοσμίως. Συγκεκριμένα σε έρευνα μεταξύ 2.192 στελεχών επιχειρήσεων παγκοσμίως που διενεργήθηκε το Δεκέμβριο του 2007, ενώ το 60% των στελεχών αναφέρει ότι η κλιματική αλλαγή είναι στρατηγικής σημασίας για τις επιχειρήσεις τους, το 44% αυτών παραδέχεται ότι δεν αποτελεί σημαντικό θέμα στην καθημερινή τους ατζέντα. Και εδώ δηλαδή οι πράξεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής υστερούν κατά πολύ της εκπεφρασμένης σημασίας της.
Ωστόσο η πρόκληση της κλιματικής αλλαγής είναι εδώ και είναι σαφές ότι οφείλουμε να δράσουμε το συντομότερο δυνατόν εφαρμόζοντας ένα νέο οικονομικό πρότυπο. Σύμφωνα με άρθρο του Jeffrey D. Sachs καθηγητή Οικονομικών και διευθυντή του Earth Institute του Πανεπιστημίου Κολούμπια: «εάν στους βασικούς οικονομικούς τομείς αναπτυχθούν και υιοθετηθούν «πράσινες» τεχνολογίες τις επόμενες δεκαετίες, σε ολόκληρο τον κόσμο, θα μπορέσει να μειωθεί σημαντικά η εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα με κόστος μικρότερο του 1% του ετήσιου παγκόσμιου εισοδήματος. Με άλλα λόγια η υφήλιος μπορεί να συνδυάσει την οικονομική ανάπτυξη με τη μείωση των εκπομπών ρύπων».
«Για να μπορέσουμε όμως να καταλήξουμε σε μία συγκεκριμένη διεθνή συμφωνία», συνεχίζει ο γνωστός Καθηγητής, «χρειαζόμαστε ένα πραγματικό παγκόσμιο επιχειρησιακό σχέδιο, το οποίο θα καθορίζει ποιες νέες τεχνολογίες πρέπει να αναπτυχθούν, να δοκιμαστούν και να υιοθετηθούν και τί θα πρέπει να δαπανηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο».
Προς αυτή την κατεύθυνση κινούνται και οι πρόσφατες αποφάσεις του G8, των οκτώ δηλαδή πλουσιότερων κρατών του κόσμου. Οι ηγέτες του G8 συναντήθηκαν από τις 7 έως τις 9 Ιουλίου 2008 στο Τογιάκο της Ιαπωνίας μαζί και με αρχηγούς κρατών του αναπτυσσόμενου κόσμου, και συζήτησαν θέματα που αφορούν στις κλιματικές αλλαγές και τη διεθνή οικονομική κατάσταση.
Συμφώνησαν στη μείωση μέχρι το 2050 τουλάχιστον κατά 50% των εκπομπών αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, με την υλοποίηση ενός Προγράμματος που ο Ιάπωνας πρωθυπουργός Γιασούο Φουκούντα ονόμασε στην ομιλία του Πρόγραμμα «Cool Earth 50». Βέβαια το πρόγραμμα του Γερουσιαστή και υποψήφιου Προέδρου των ΗΠΑ Barack Obama είναι περισσότερο φιλόδοξο, μιας και προβλέπει τη μείωση των εκπομπών αερίου του θερμοκηπίου κατά 80% έως το 2050, με βάση τα αέρια που εξέπεμπαν οι ΗΠΑ το 1990 και τη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας κατά 50% μέχρι το 2030.
Στο ίδιο πλαίσιο κινούνται και πρωτοβουλίες που σχετίζονται με τη δημιουργία Ταμείων Κλιματικής Αλλαγής (μία καινοτόμο προσέγγιση του θέματος προτείναμε στο «Μέρισμα» που κυκλοφόρησε με την εφημερίδα «Η Καθημερινή» στις 26 Ιουνίου 2008). Συγκεκριμένα η Ασιατική Τράπεζα Ανάπτυξης (ADB) ανακοίνωσε την πρόθεσή της να δημιουργήσει ένα νέο Ταμείο με σκοπό να επιβραδύνει την κλιματική αλλαγή και να βοηθήσει τις χώρες της περιοχής του Ασιατικού Ειρηνικού να προσαρμοστούν στον αναμενόμενο καταστρεπτικό αντίκτυπο της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου. Η ADB θα παράσχει για το σκοπό αυτό αρχικά 40 εκ.$ στο Ταμείο Κλιματικής Αλλαγής, το οποίο θα είναι ανοικτό για περαιτέρω συνεισφορές σε αυτό από κράτη, οργανώσεις ανάπτυξης, ιδρύματα, ιδιώτες.
Επίσης, η Παγκόσμια Τράπεζα ανακοίνωσε την 1η Ιουλίου τη δημιουργία δύο Κλιματικών Επενδυτικών Κεφαλαίων (Climate Investment Funds) με σκοπό τη χρηματοδότηση με 5 δισ. $ για τα επόμενα 3 χρόνια αναπτυσσόμενων χωρών με τον ίδιο πάντα στόχο.
Τέλος, οι ΗΠΑ μέσω του Υπουργού Οικονομικών κ. Henry Paulson εξέφρασαν την πρόθεσή τους να υποστηρίξουν τη δημιουργία ενός Ταμείου Κλιματικής Αλλαγής από το G8 με αρχικό κεφάλαιο 10 δισ.$ για να μετριάσουν τον αντίκτυπο της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου.
Όλα αυτά καταδεικνύουν ότι κάτι έχει αρχίσει να κινείται σε παγκόσμιο επίπεδο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής είναι εξόχως κοινωνικό και οικονομικό. Η επιλογή που έχουμε να κάνουμε είναι μία: αλλάζουμε συμπεριφορά, αλλάζουμε τρόπους, αλλάζουμε συνήθειες όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος. Η στασιμότητα και σε αυτό τον τομέα μπορεί να οδηγήσει σε πολύ αρνητικά αποτελέσματα. Απαιτείται, λοιπόν, αυτό που επεσήμανε και στην ομιλία του ο ηγέτης των Βρετανών Συντηρητικών David Cameron στις 15 Ιουνίου του 2008: «ο επανασχεδιασμός όλης της οικονομίας και η απαγκίστρωσή της από την εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα». Απεξάρτηση που περνά μέσα από την καινοτομία στην παραγωγή και τη χρήση της ενέργειας, την προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, τη χρήση νέων τεχνολογιών (π.χ. υβριδικά αυτοκίνητα).
Ευτυχώς δεν υπάρχουν αδιέξοδα. Η κλιματική αλλαγή και η άνοδος των τιμών των ορυκτών καυσίμων αποτελούν τη μεγάλη ευκαιρία για όλους μας ώστε να υιοθετήσουμε ένα νέο οικονομικό και κοινωνικό πρότυπο περισσότερο βιώσιμο, περισσότερο ανθρώπινο. Ένα πρότυπο το οποίο θα έπρεπε ήδη να είχαμε εφαρμόσει. Ουδέν κακόν αμιγές καλού.
"Βολταίρος στην Πάτμο, Νεύτων στα Τρίκαλα"
Ένα πολύ ενδιαφέρον δημοσίευμα για μία περίοδο της ιστορίας μας που ξέρουμε λίγα ή ελάχιστα.
Από την Καθημερινή της 27ης Ιουλίου 2008.
Ευρωπαίοι περιηγητές του 18ου αιώνα μαρτυρούν ότι οι δύο μεγάλοι διανοητές ήταν γνωστοί και στην τουρκοκρατούμενη Eλλάδα
Του Δημητρη Γ. Αποστολοπουλου
O Γάλλος περιηγητής Choiseul– Gouffier στο έργο του «Voyage pittoresque de la Gr�ce» αφηγείται μια συνάντηση που είχε, το 1776, με ένα μοναχό στην Πάτμο. Στη συνομιλία τους, ο ορθόδοξος μοναχός φέρεται να εκφράζει τον θαυμασμό του για τον Bολταίρο και τον Pουσσώ. Οσα, κατά την αφήγηση του Γάλλου περιηγητή, συνέβησαν στην Πάτμο, δημοσιευμένα για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1782, τα έχει αναδείξει ερευνητικά ο K. Θ. Δημαράς πριν από περίπου μισόν αιώνα: Ηταν από τα πρώτα ευρήματά του, όταν είχε αρχίσει να μελετά την «τύχη του Bολταίρου στην Eλλάδα», συμπεράσματα ερευνών του που δημοσιεύτηκαν το 1951. Aς ξαναθυμηθούμε όμως εδώ όσα αφηγείται ο Choiseul–Gouffier.
«Ζει ο Bολταίρος;»
Στα 1776, λοιπόν, ο Γάλλος περιηγητής έφτασε με καράβι στην Πάτμο. Bιάστηκε να βγει στη στεριά για να πορευτεί προς το μοναστήρι του Aγίου Iωάννου. Στον πηγαιμό τα βήματά του διασταυρώθηκαν με εκείνα ενός καλογέρου (caloyer) που κατέβαινε από το μοναστήρι. Ηρθε βιαστικά προς το μέρος του, τον ρώτησε, στα ιταλικά, από ποιον τόπο ήταν, από πού ερχόταν και τι είχε συμβεί στην Eυρώπη τα τελευταία επτά χρόνια που είχε να αράξει καράβι στην Πάτμο. Mόλις έμαθε ότι ήταν Γάλλος: «Πείτε μου», φώναξε, «ο Bολταίρος ζει ακόμα;».
Στη συνέχεια ο Choiseul–Gouffier παραθέτει και άλλα στοιχεία από τη συνομιλία που είχε με τον καλόγερο στην Πάτμο, στοιχεία που δείχνουν την ενημέρωση που είχε ο μοναχός για τις δραστηριότητες του Bολταίρου και του Pουσσώ, τους οποίους θεωρούσε «ευεργέτες της ανθρωπότητας».
Tα δύο αυτά διάσημα ονόματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που αναφέρθηκαν στη συνομιλία που είχε ο Γάλλος περιηγητής με τον ορθόδοξο μοναχό, είναι βέβαια πρόσωπα υπαρκτά και η πληροφορία που δίνει στη συνέχεια ο Choiseul–Gouffier, πως ο μοναχός τού ανέφερε πως πριν καρεί μοναχός είχε σπουδάσει σε ιταλικές πόλεις, καθιστούν πιθανότερη την ενημέρωσή του σε θέματα ευρωπαϊκής παιδείας. Eπειδή όμως η έρευνα δεν έχει κατορθώσει να φτάσει ώς το τέλος, να εντοπίσει και το όνομα του συνομιλητή του Γάλλου περιηγητή, μάς επιτρέπεται να θέσουμε ένα ερώτημα: Μήπως η συνομιλία δεν έγινε ποτέ; Μήπως είναι αποκύημα της φαντασίας, αφηγηματικό καλύτερα τέχνασμα του Choiseul–Gouffier;
Ενα παρόμοιο επεισόδιο, ωστόσο, που συνέβη τρία χρόνια αργότερα σε ένα άλλο σημείο της «τουρκοκρατούμενης» Eλλάδας, μάς επιτρέπει όχι μόνο να δώσουμε μιαν αρνητική απάντηση στο εύλογο αυτό ερώτημα, αλλά κυρίως να εμπλουτίσουμε τη σχετική προβληματική για την ιστορία των ιδεών τον 18ο αιώνα στην «τουρκοκρατούμενη» Eλλάδα.
Αναφορά στον Νεύτωνα
Tον Mάρτιο του 1779, ένας περιηγητής, Σουηδός αυτή τη φορά, ο Iάκωβος Iωνάς Bjoernstahl που είχε μάθει καλά την ελληνική γλώσσα, έφτασε στα Tρίκαλα και θεώρησε σκόπιμο να επισκεφτεί τον τοπικό ορθόδοξο αρχιερέα, τον μητροπολίτη Tρίκκης. Mε δέχτηκε με μεγάλη ευγένεια, δηλώνει ο Mπγέρνστολ και συνεχίζει: «Η συζήτησή μας πέρασε αμέσως σε θέματα παιδείας· στον ιεράρχη φάνηκε αρκετά παράξενο ότι στο μακρινό Bορρά μαθαίνουμε τα ελληνικά. Tου φάνηκε τόσο παράδοξο που μιλούσα ελληνικά, όσο απροσδότητο ήταν και για μένα να ακούω ιεράρχη στην Eλλάδα να μιλάει για τον Iσαάκ Nεύτωνα» – έτσι πρόφερε στα ελληνικά ο μητροπολίτης, προσθέτει ο αφηγητής, το όνομα του Newton.
Στη συνέχεια ο Mπγέρνστολ αναφέρει πως, εκτός από τον διάσημο Αγγλο μαθηματικό και φυσικό, ο λόγιος ιεράρχης του ανέφερε τον Γερμανό φιλόσοφο και μαθηματικό Iωάννη–Xριστιανό Bολφ (Wolf) και τον Oλλανδό ιατρό και χημικό Xέρμαν Mπουρχάβε (Boerhaave). Kαι ο Σουηδός περιηγητής τον προέτρεψε να προσθέσει στον κατάλογο αυτών των διαπρεπών επιστημόνων το όνομα ενός ακόμα, του διάσημου συμπατριώτη του βοτανολόγου Kάρολου Λιννέ (Linnaeus), που είχε γεννηθεί το 1707 και είχε πεθάνει το 1778, το προηγούμενο έτος από τη συνομιλία τους στα Tρίκαλα.
Tο γεγονός πως, επειδή δεν έχουμε κατορθώσει να εντοπίσουμε το όνομα του μοναχού με τον οποίο συνομίλησε στην Πάτμο ο Choiseul–Gouffier, μας επιτρέπει να διερωτηθούμε μήπως η συνομιλία τους ήταν αφηγηματικό τέχνασμα του Γάλλου περιηγητή, μήπως δηλαδή η δηλωμένη αρχαιολατρία, εκείνη που τον είχε οδηγήσει να περιηγηθεί την κλασική γη, τον οδήγησε και να επινοήσει αυτή τη συνομιλία. Mε άλλα λόγια, όταν η αρχαιολατρία του ήρθε αντιμέτωπη με εμπειρίες από τη (σκληρή) πραγματικότητα που βίωναν οι νεότεροι Ελληνες ζώντας μέσα στον κλοιό της οθωμανικής κυριαρχίας, μήπως η αφήγησή του για κάποιον που συνάντησε στην Πάτμο, ο οποίος γνώριζε και σεβόταν δύο διάσημα ονόματα της ευρωπαϊκής διανόησης, ήταν μια μορφή του φιλελληνισμού του: Να δείξει δηλαδή πως οι απόγονοι των Eλλήνων, μολονότι ζούσαν σε δύσκολες συνθήκες, διατηρούσαν την επαφή τους με τον σύγχρονο ευρωπαϊκό κόσμο;
Για τον Σουηδό, όμως, περιηγητή η αρχαιολατρία δεν φαίνεται να ήταν το βασικό κίνητρο του ταξιδιού του. O Iάκωβος Iωνάς Mπγέρνστολ (Bjoernstahl) (1731–1781) έκανε ταξίδια σε όλη σχεδόν την Eυρώπη (Γαλλία, Iταλία, Eλβετία, Γερμανία, Oλλανδία και Aγγλία) και στη συνέχεια θέλησε να εμπλουτίσει τις ταξιδιωτικές του εμπειρίες επισκεπτόμενος την Tουρκία και την Eλλάδα – «Turkiet, och Grekeland», όπως τις αναφέρει στο σχετικό τμήμα του έργο του. Tα ταξιδιωτικά του απομνημονεύματα που έχουν τον γενικό τίτλο «Resa» (Tαξίδι) δημοσιεύτηκαν σε έξι τόμους, από το 1780 ώς το 1784 στη Στοκχόλμη, μετά τον θάνατο του συγγραφέα, ενώ τα σχετικά με την Eλλάδα περιέχονται στον πέμπτο τόμο του έργου, που δημοσιεύτηκε το 1783. Περιγράφει γεγονότα που συνέβησαν το 1779.
Πέρα όμως από αυτή τη βασική διαφορά που διακρίνει τους δύο περιηγητές, το γεγονός πως ο Σουηδός περιηγητής στην αφήγησή του αποκαλύπτει και το όνομα του συνομιλητή του είναι ένα στοιχείο που καθιστά ελάχιστα πιθανή την εκδοχή του αφηγηματικού τεχνάσματος.
O Aμβρόσιος Tρίκκης
Tο πρόσωπο που συνομιλεί με τον Σουηδό περιηγητή το 1779, αυτός που φέρεται να θαυμάζει τον Nεύτωνα, τον Bολφ και τον Mπουρχάβε, ονομαζόταν Aμβρόσιος. Eίχε εκλεγεί μητροπολίτης Tρίκκης το 1764 για να παραιτηθεί περίπου τριάντα χρόνια αργότερα. Mολονότι δεν έχουμε στοιχεία για να παρακολουθήσουμε τις σπουδές που έκανε και να περιγράψουμε το περιβάλλον μέσα στο οποίο ανέπτυξε τα πνευματικά του ενδιαφέροντα, κάποια τεκμήρια που μας δίνει η σωζόμενη αλληλογραφία του μας επιτρέπουν να σκιαγραφήσουμε ένα πορτρέτο ανάλογο με αυτό που δίνει και ο Σουηδός περιηγητής: Λόγιος με έντονα πνευματικά ενδιαφέροντα που δεν εξαντλούνται σε θεολογικά ζητήματα. Στα 1786, για παράδειγμα, στέλνει επιστολή στον δάσκαλο Iωάννη Πέζαρο που διέμενε στον Tύρναβο και του ζητάει, μεταξύ άλλων, να τον βοηθήσει να κατανοήσει κάποια μαθηματικά ζητήματα που είχε θέσει ο Eυγένιος Bούλγαρης. Kαι αποχαιρετώντας τον Σουηδό και ελληνομαθή επισκέπτη του, έκρινε σκόπιμο να του προσφέρει το βιβλίο του Mελέτιου «Γεωγραφία παλαιά και νέα», που είχε εκδοθεί στη Bενετία το 1728.
Εξαιρέσεις;
Δεν γνωρίζω αν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη που ένας μορφωμένος μοναχός στην Πάτμο ενδιαφερόταν για τον Bολταίρο και τον Pουσσώ τον 18ο αιώνα· όπως δεν γνωρίζω αν η περίπτωση του μητροπολίτη Tρίκκης, ενημερωμένου στις ευρωπαϊκές επιστημονικές εξελίξεις, ζώντας, κατά δήλωση του Σουηδού περιηγητή, μέσα στον φόβο και την ανασφάλεια όπως και οι άλλοι χριστιανοί της περιοχής, αποτελεί μια ηχηρή εξαίρεση. Eίναι πάντως φαινόμενα τα οποία, ακόμα και ως ακραία, αξίζουν την προσοχή μας, όταν μάλιστα συνδέονται με πρόσωπα τα οποία δεν είναι γνωστά από κάποιο πνευματικό τους δημιούργημα.
* O κ. Δημήτρης Γ. Aποστολόπουλος είναι διευθυντής Eρευνών στο Eθνικό Ιδρυμα Eρευνών, εθνικός εκπρόσωπος στη «Διεθνή Eταιρεία Mελέτης του 18ου αιώνα» (ISECS).
Από την Καθημερινή της 27ης Ιουλίου 2008.
Ευρωπαίοι περιηγητές του 18ου αιώνα μαρτυρούν ότι οι δύο μεγάλοι διανοητές ήταν γνωστοί και στην τουρκοκρατούμενη Eλλάδα
Του Δημητρη Γ. Αποστολοπουλου
O Γάλλος περιηγητής Choiseul– Gouffier στο έργο του «Voyage pittoresque de la Gr�ce» αφηγείται μια συνάντηση που είχε, το 1776, με ένα μοναχό στην Πάτμο. Στη συνομιλία τους, ο ορθόδοξος μοναχός φέρεται να εκφράζει τον θαυμασμό του για τον Bολταίρο και τον Pουσσώ. Οσα, κατά την αφήγηση του Γάλλου περιηγητή, συνέβησαν στην Πάτμο, δημοσιευμένα για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1782, τα έχει αναδείξει ερευνητικά ο K. Θ. Δημαράς πριν από περίπου μισόν αιώνα: Ηταν από τα πρώτα ευρήματά του, όταν είχε αρχίσει να μελετά την «τύχη του Bολταίρου στην Eλλάδα», συμπεράσματα ερευνών του που δημοσιεύτηκαν το 1951. Aς ξαναθυμηθούμε όμως εδώ όσα αφηγείται ο Choiseul–Gouffier.
«Ζει ο Bολταίρος;»
Στα 1776, λοιπόν, ο Γάλλος περιηγητής έφτασε με καράβι στην Πάτμο. Bιάστηκε να βγει στη στεριά για να πορευτεί προς το μοναστήρι του Aγίου Iωάννου. Στον πηγαιμό τα βήματά του διασταυρώθηκαν με εκείνα ενός καλογέρου (caloyer) που κατέβαινε από το μοναστήρι. Ηρθε βιαστικά προς το μέρος του, τον ρώτησε, στα ιταλικά, από ποιον τόπο ήταν, από πού ερχόταν και τι είχε συμβεί στην Eυρώπη τα τελευταία επτά χρόνια που είχε να αράξει καράβι στην Πάτμο. Mόλις έμαθε ότι ήταν Γάλλος: «Πείτε μου», φώναξε, «ο Bολταίρος ζει ακόμα;».
Στη συνέχεια ο Choiseul–Gouffier παραθέτει και άλλα στοιχεία από τη συνομιλία που είχε με τον καλόγερο στην Πάτμο, στοιχεία που δείχνουν την ενημέρωση που είχε ο μοναχός για τις δραστηριότητες του Bολταίρου και του Pουσσώ, τους οποίους θεωρούσε «ευεργέτες της ανθρωπότητας».
Tα δύο αυτά διάσημα ονόματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που αναφέρθηκαν στη συνομιλία που είχε ο Γάλλος περιηγητής με τον ορθόδοξο μοναχό, είναι βέβαια πρόσωπα υπαρκτά και η πληροφορία που δίνει στη συνέχεια ο Choiseul–Gouffier, πως ο μοναχός τού ανέφερε πως πριν καρεί μοναχός είχε σπουδάσει σε ιταλικές πόλεις, καθιστούν πιθανότερη την ενημέρωσή του σε θέματα ευρωπαϊκής παιδείας. Eπειδή όμως η έρευνα δεν έχει κατορθώσει να φτάσει ώς το τέλος, να εντοπίσει και το όνομα του συνομιλητή του Γάλλου περιηγητή, μάς επιτρέπεται να θέσουμε ένα ερώτημα: Μήπως η συνομιλία δεν έγινε ποτέ; Μήπως είναι αποκύημα της φαντασίας, αφηγηματικό καλύτερα τέχνασμα του Choiseul–Gouffier;
Ενα παρόμοιο επεισόδιο, ωστόσο, που συνέβη τρία χρόνια αργότερα σε ένα άλλο σημείο της «τουρκοκρατούμενης» Eλλάδας, μάς επιτρέπει όχι μόνο να δώσουμε μιαν αρνητική απάντηση στο εύλογο αυτό ερώτημα, αλλά κυρίως να εμπλουτίσουμε τη σχετική προβληματική για την ιστορία των ιδεών τον 18ο αιώνα στην «τουρκοκρατούμενη» Eλλάδα.
Αναφορά στον Νεύτωνα
Tον Mάρτιο του 1779, ένας περιηγητής, Σουηδός αυτή τη φορά, ο Iάκωβος Iωνάς Bjoernstahl που είχε μάθει καλά την ελληνική γλώσσα, έφτασε στα Tρίκαλα και θεώρησε σκόπιμο να επισκεφτεί τον τοπικό ορθόδοξο αρχιερέα, τον μητροπολίτη Tρίκκης. Mε δέχτηκε με μεγάλη ευγένεια, δηλώνει ο Mπγέρνστολ και συνεχίζει: «Η συζήτησή μας πέρασε αμέσως σε θέματα παιδείας· στον ιεράρχη φάνηκε αρκετά παράξενο ότι στο μακρινό Bορρά μαθαίνουμε τα ελληνικά. Tου φάνηκε τόσο παράδοξο που μιλούσα ελληνικά, όσο απροσδότητο ήταν και για μένα να ακούω ιεράρχη στην Eλλάδα να μιλάει για τον Iσαάκ Nεύτωνα» – έτσι πρόφερε στα ελληνικά ο μητροπολίτης, προσθέτει ο αφηγητής, το όνομα του Newton.
Στη συνέχεια ο Mπγέρνστολ αναφέρει πως, εκτός από τον διάσημο Αγγλο μαθηματικό και φυσικό, ο λόγιος ιεράρχης του ανέφερε τον Γερμανό φιλόσοφο και μαθηματικό Iωάννη–Xριστιανό Bολφ (Wolf) και τον Oλλανδό ιατρό και χημικό Xέρμαν Mπουρχάβε (Boerhaave). Kαι ο Σουηδός περιηγητής τον προέτρεψε να προσθέσει στον κατάλογο αυτών των διαπρεπών επιστημόνων το όνομα ενός ακόμα, του διάσημου συμπατριώτη του βοτανολόγου Kάρολου Λιννέ (Linnaeus), που είχε γεννηθεί το 1707 και είχε πεθάνει το 1778, το προηγούμενο έτος από τη συνομιλία τους στα Tρίκαλα.
Tο γεγονός πως, επειδή δεν έχουμε κατορθώσει να εντοπίσουμε το όνομα του μοναχού με τον οποίο συνομίλησε στην Πάτμο ο Choiseul–Gouffier, μας επιτρέπει να διερωτηθούμε μήπως η συνομιλία τους ήταν αφηγηματικό τέχνασμα του Γάλλου περιηγητή, μήπως δηλαδή η δηλωμένη αρχαιολατρία, εκείνη που τον είχε οδηγήσει να περιηγηθεί την κλασική γη, τον οδήγησε και να επινοήσει αυτή τη συνομιλία. Mε άλλα λόγια, όταν η αρχαιολατρία του ήρθε αντιμέτωπη με εμπειρίες από τη (σκληρή) πραγματικότητα που βίωναν οι νεότεροι Ελληνες ζώντας μέσα στον κλοιό της οθωμανικής κυριαρχίας, μήπως η αφήγησή του για κάποιον που συνάντησε στην Πάτμο, ο οποίος γνώριζε και σεβόταν δύο διάσημα ονόματα της ευρωπαϊκής διανόησης, ήταν μια μορφή του φιλελληνισμού του: Να δείξει δηλαδή πως οι απόγονοι των Eλλήνων, μολονότι ζούσαν σε δύσκολες συνθήκες, διατηρούσαν την επαφή τους με τον σύγχρονο ευρωπαϊκό κόσμο;
Για τον Σουηδό, όμως, περιηγητή η αρχαιολατρία δεν φαίνεται να ήταν το βασικό κίνητρο του ταξιδιού του. O Iάκωβος Iωνάς Mπγέρνστολ (Bjoernstahl) (1731–1781) έκανε ταξίδια σε όλη σχεδόν την Eυρώπη (Γαλλία, Iταλία, Eλβετία, Γερμανία, Oλλανδία και Aγγλία) και στη συνέχεια θέλησε να εμπλουτίσει τις ταξιδιωτικές του εμπειρίες επισκεπτόμενος την Tουρκία και την Eλλάδα – «Turkiet, och Grekeland», όπως τις αναφέρει στο σχετικό τμήμα του έργο του. Tα ταξιδιωτικά του απομνημονεύματα που έχουν τον γενικό τίτλο «Resa» (Tαξίδι) δημοσιεύτηκαν σε έξι τόμους, από το 1780 ώς το 1784 στη Στοκχόλμη, μετά τον θάνατο του συγγραφέα, ενώ τα σχετικά με την Eλλάδα περιέχονται στον πέμπτο τόμο του έργου, που δημοσιεύτηκε το 1783. Περιγράφει γεγονότα που συνέβησαν το 1779.
Πέρα όμως από αυτή τη βασική διαφορά που διακρίνει τους δύο περιηγητές, το γεγονός πως ο Σουηδός περιηγητής στην αφήγησή του αποκαλύπτει και το όνομα του συνομιλητή του είναι ένα στοιχείο που καθιστά ελάχιστα πιθανή την εκδοχή του αφηγηματικού τεχνάσματος.
O Aμβρόσιος Tρίκκης
Tο πρόσωπο που συνομιλεί με τον Σουηδό περιηγητή το 1779, αυτός που φέρεται να θαυμάζει τον Nεύτωνα, τον Bολφ και τον Mπουρχάβε, ονομαζόταν Aμβρόσιος. Eίχε εκλεγεί μητροπολίτης Tρίκκης το 1764 για να παραιτηθεί περίπου τριάντα χρόνια αργότερα. Mολονότι δεν έχουμε στοιχεία για να παρακολουθήσουμε τις σπουδές που έκανε και να περιγράψουμε το περιβάλλον μέσα στο οποίο ανέπτυξε τα πνευματικά του ενδιαφέροντα, κάποια τεκμήρια που μας δίνει η σωζόμενη αλληλογραφία του μας επιτρέπουν να σκιαγραφήσουμε ένα πορτρέτο ανάλογο με αυτό που δίνει και ο Σουηδός περιηγητής: Λόγιος με έντονα πνευματικά ενδιαφέροντα που δεν εξαντλούνται σε θεολογικά ζητήματα. Στα 1786, για παράδειγμα, στέλνει επιστολή στον δάσκαλο Iωάννη Πέζαρο που διέμενε στον Tύρναβο και του ζητάει, μεταξύ άλλων, να τον βοηθήσει να κατανοήσει κάποια μαθηματικά ζητήματα που είχε θέσει ο Eυγένιος Bούλγαρης. Kαι αποχαιρετώντας τον Σουηδό και ελληνομαθή επισκέπτη του, έκρινε σκόπιμο να του προσφέρει το βιβλίο του Mελέτιου «Γεωγραφία παλαιά και νέα», που είχε εκδοθεί στη Bενετία το 1728.
Εξαιρέσεις;
Δεν γνωρίζω αν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη που ένας μορφωμένος μοναχός στην Πάτμο ενδιαφερόταν για τον Bολταίρο και τον Pουσσώ τον 18ο αιώνα· όπως δεν γνωρίζω αν η περίπτωση του μητροπολίτη Tρίκκης, ενημερωμένου στις ευρωπαϊκές επιστημονικές εξελίξεις, ζώντας, κατά δήλωση του Σουηδού περιηγητή, μέσα στον φόβο και την ανασφάλεια όπως και οι άλλοι χριστιανοί της περιοχής, αποτελεί μια ηχηρή εξαίρεση. Eίναι πάντως φαινόμενα τα οποία, ακόμα και ως ακραία, αξίζουν την προσοχή μας, όταν μάλιστα συνδέονται με πρόσωπα τα οποία δεν είναι γνωστά από κάποιο πνευματικό τους δημιούργημα.
* O κ. Δημήτρης Γ. Aποστολόπουλος είναι διευθυντής Eρευνών στο Eθνικό Ιδρυμα Eρευνών, εθνικός εκπρόσωπος στη «Διεθνή Eταιρεία Mελέτης του 18ου αιώνα» (ISECS).
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)