Μπορούμε να μετρήσουμε την ευημερία και την ευτυχία;

* Δημοσιεύθηκε το Σάββατο 3 Φεβρουαρίου 2007, στο τεύχος 36 της σειράς "Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ - THE ECONOMIST"

Σε καμία περίπτωση δεν θα προσπαθήσουμε στο παρόν άρθρο να ορίσουμε την ευημερία ή, πολύ περισσότερο, την ευτυχία. Άλλωστε, μια τέτοια προσπάθεια θα ήταν παραπάνω από φιλόδοξη, μιας και τον ορισμό τους έχουν προσπαθήσει να προσεγγίσουν άλλοι, αρκετά ειδικότεροι ημών.

Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι δύο έννοιες, καταστάσεις ή ιδιότητες είναι σχετικές. Και αυτό είναι κάτι που το έχουμε βιώσει όλοι μας. Είναι σχετικές ως προς τον τόπο, το χρόνο καθώς και την πρότερη κατάσταση.

Αυτό που φαίνεται να επηρεάζει ουσιαστικά την εκτίμηση της ευημερίας ή της ευτυχίας είναι το γράμμα «δ» του ελληνικού αλφαβήτου, το οποίο προσδιορίζει παγκοσμίως τη διαφορά, τη μεταβολή ενός μεγέθους. Αυτή η μεταβολή μεταξύ της προηγούμενης ή αναμενόμενης και της τωρινής ή πραγματικής κατάστασης είναι που προσφέρει στους ανθρώπους το αίσθημα της ευημερίας ή της ευτυχίας. Υπάρχουν βέβαια και κάποια ελάχιστα όρια (thresholds), τα οποία αν τα ξεπεράσει κάποιος θα είναι δύσκολο, ακόμη και μετά από μία θετική αλλαγή, να νιώσει ευτυχία ή ευημερία.
Ο Daniel Kahneman, παρότι ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Princeton, βραβεύτηκε με το Νομπέλ οικονομίας το 2002 για την εργασία του σχετικά με τη «Θεωρία της Προσδοκίας» - Prospect Theory. Η θεωρία αυτή χρησιμοποιήθηκε από τον Kahneman ως εναλλακτική μέθοδος της «Θεωρίας της Προσδοκώμενης Ωφέλειας»- Expected Utility Theory κατά την αξιολόγηση των κερδών και ζημιών που προκύπτουν από τις αποφάσεις και τις επιλογές των ανθρώπων. Ο Kahneman υποστηρίζει, επίσης, ότι οι άνθρωποι μπορούν να αξιολογήσουν, κάθε δεδομένη στιγμή, το πόσο ευτυχισμένοι αισθάνονται χρησιμοποιώντας μια κλίμακα από το μηδέν μέχρι το δέκα.
Έτσι αγαθά ή υπηρεσίες, τα οποία προξενούσαν σε εμάς ή στους προγόνους μας αίσθημα ευημερίας στο παρελθόν, σήμερα τα θεωρούμε δεδομένα και δεν μας προκαλούν κάποια ευχαρίστηση.

Επίσης, όσον αφορά την προσδοκία είναι χαρακτηριστική και η διατύπωση-άποψη του Daniel Kahneman ότι τελικά αυτό που μας μένει από μία εμπειρία στο μέλλον, είναι περισσότερο η αίσθηση της ανάμνησης και λιγότερο η ίδια η εμπειρία. Δηλαδή, η ανάμνηση είναι αυτή που θα καθορίσει τη μελλοντική μας στάση και τις μελλοντικές μας αποφάσεις και λιγότερο η ίδια η εμπειρία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η γέννα και η ανάμνηση του τοκετού για τις μητέρες, η οποία είναι κατά κανόνα γλυκύτερη από ότι ήταν στην πραγματικότητα. Είναι άραγε μία ακόμη παρέμβαση του ένστικτου της αναπαραγωγής προς όφελος της διαιώνισης του ανθρώπινου είδους;

Ατομική και συλλογική ευημερία

Και η ευτυχία, αλλά πολύ περισσότερο η ευημερία, διακρίνεται σε ατομική και συλλογική. Μιλάμε δηλαδή για ευημερία του ατόμου αλλά και για την ευημερία ενός λαού ή ενός έθνους. Αθροίζοντας τις ατομικές ευημερίες και διαιρώντας τες με το πλήθος των κατοίκων, μπορούμε να καταλήξουμε στο μέσο όρο ευημερίας ενός κράτους.

Όμως τι είναι αυτό που ορίζει πραγματικά την ευημερία; Δηλαδή ποιοι είναι εκείνοι οι παράγοντες που την καθορίζουν και τη συνθέτουν; Σίγουρα δεν είναι μόνο υλικοί.

Η προσπάθεια εύρεσης των αντίστοιχων παραγόντων που καθορίζουν την ευτυχία είναι ακόμη δυσκολότερη. Και αυτό γιατί και στις δύο περιπτώσεις εμπεριέχονται όχι μόνο αριθμητικοί-μετρήσιμοι παράγοντες, αλλά και άυλοι, συνήθως δύσκολα μετρήσιμοι παράγοντες.

Αυτό το πρόβλημα, δηλαδή την μελέτη και μέτρηση άυλων παραγόντων, αντιμετωπίζουν πολύ συχνά οι επιχειρησιακοί ερευνητές στην προσπάθειά τους να ποσοτικοποιήσουν δύσκολα μετρήσιμες έννοιες και να προσεγγίσουν την επίλυση ενός προβλήματος ή τη βελτιστοποίηση μιας αντικειμενικής συνάρτησης (objective function).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ερώτηση: ποια είναι, αν μπορεί να μετρηθεί, η αξία της ανθρώπινης ζωής ; Ερώτηση που προκύπτει συχνά στις μελέτες των επιχειρησιακών ερευνητών για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων ή νέων όπλων.

Είναι το ΑΕγχΠ μέτρο της ευημερίας ενός λαού

Σε ατομικό επίπεδο, το μόνο σίγουρο είναι ότι όταν ρωτάμε κάποιον αν είναι ευτυχισμένος ή αν ευημερεί, αυτός δεν κοιτά τον τραπεζικό του λογαριασμό για να μας απαντήσει. Ή τουλάχιστον δεν κάνει μόνον αυτό!

Αυτόματα, λοιπόν, προκύπτει το ερώτημα αν ο «εθνικός λογαριασμός» ενός κράτους, δηλαδή το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕγχΠ-GDP), το οποίο χρησιμοποιείται από το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου και μετέπειτα ως μέτρο για την ευημερία ενός λαού, αποτελεί το κατάλληλο εργαλείο για το σκοπό αυτό.

Μπορούμε δηλαδή, ιδιαίτερα σήμερα, να αξιολογήσουμε την ευημερία ενός λαού με μοναδική αναφορά το ΑΕγχΠ; Προφανώς όχι. Και αυτό για αρκετούς λόγους.

Άλλωστε το ΑΕγχΠ δεν σχεδιάστηκε ως μέτρο ευημερίας. Η πρώτη ανακοίνωση στοιχείων για το ΑΕγχΠ έγινε το 1942 στις ΗΠΑ σε μία προσπάθεια κάλυψης της ανάγκης για τον υπολογισμό των παραγωγικών δυνατοτήτων της αμερικανικής οικονομίας, κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο ο υπολογισμός της αγοραστικής αξίας όλων των τελικών προϊόντων και των υπηρεσιών που παράγονται σε μία χώρα σε μία δεδομένη χρονική περίοδο δεν αποτελεί το καλύτερο μέτρο για την ευημερία της. Και αυτό γιατί το ΑΕγχΠ εμπεριέχει στοιχεία, τα οποία κάθε άλλο παρά σχετίζονται με την ευημερία ενός λαού, όπως είναι οι αποσβέσεις κεφαλαίων και το παραγόμενο εισόδημα που κατευθύνεται στο εξωτερικό.

Θα λέγαμε ότι το ΑΕγχΠ μπορεί σε κάποιο βαθμό, και υπό προϋποθέσεις να υπολογίσει την οικονομική ευημερία μιας χώρας. Ωστόσο, αυτή δεν είναι αρκετή για να περιγράψει τη συνολική ευημερία των κατοίκων της, όπως δεν είναι δυνατόν μόνον ο τραπεζικός λογαριασμός ή το πόσο ξοδεύει κάποιος να αποτελεί το μοναδικό κριτήριο μέτρησης της ευημερίας του. Για παράδειγμα μπορεί κάποιος δισεκατομμυριούχος να ευημερεί όντας στη μονάδα εντατικής θεραπείας;

Είναι, λοιπόν, φυσικό οι ατομικές και συλλογικές συνθήκες διαβίωσης και ευημερίας να περιλαμβάνουν και μη υλικές πτυχές, όπως είναι το προσδόκιμο ζωής, η ποιότητα της εκπαίδευσης, η κατάσταση του περιβάλλοντος, ο ελεύθερος χρόνος.

Έτσι αρκετοί διεθνείς οργανισμοί, ερευνητικά κέντρα και κυβερνήσεις κρατών αναζητούν άλλα, συμπληρωματικά μέτρα για τον υπολογισμό της ευημερίας ενός λαού. Η προσπάθεια αυτή δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ωστόσο δεν είναι σε καμία περίπτωση κενή περιεχομένου.

Ενδεικτικό παράδειγμα για τη μη καταλληλότητα του ΑΕγχΠ ως μέτρου εκτίμησης της ευημερίας, αποτελεί η περίπτωση ενός οικολογικού ατυχήματος. Μία πετρελαιοκηλίδα, η οποία μολύνει τη θάλασσα μιας χώρας, παρότι μπορεί να προκαλέσει ανυπολόγιστες ζημιές για τους κατοίκους και για το θαλάσσιο οικοσύστημα της χώρας, επιδρά συνήθως θετικά στο ΑΕγχΠ της ,μιας και «κινεί» την οικονομία. Φανταστείτε ότι ένα τέτοιο ατύχημα προκαλεί δραστηριοποίηση συνεργείων καθαρισμού και ασφαλιστικών εταιρειών, πιθανές νέες παραγγελίες πετρελαίου, κρατικές αποζημιώσεις, πιθανόν και μία προσωρινή αύξηση της τιμής του πετρελαίου σε κάποιες περιοχές.


Γιατί το ΑΕγχΠ δεν μπορεί να μετρήσει την ευημερία

Υπάρχουν τέσσερις πτυχές του ΑΕγχΠ που δεν του επιτρέπουν να αποτελεί το μέτρο για την ευημερία. Πρώτον, περιλαμβάνει την αντικατάσταση – αναπλήρωση αποσβεσμένων κεφαλαίων, τα οποία δεν βελτιώνουν την ευημερία. Δεύτερον, περιλαμβάνει και το παραγόμενο εισόδημα, το οποίο τελικά καταλήγει εκτός της χώρας παραγωγής .

Τρίτον, το ΑΕγχΠ συνεκτιμά μόνον τις οικονομικές συναλλαγές, ενώ του διαφεύγει η αξία δραστηριοτήτων, όπως είναι η φύλαξη και συντήρηση του σπιτιού, η φροντίδα των βρεφών και των ηλικιωμένων. Τέλος δεν υπολογίζει την αξία του ελεύθερου χρόνου ή την αξία του καθαρού νερού και του καθαρού αέρα.

Οι βραβευμένοι με Νόμπελ Οικονομικών, το 1981, James Tobin και William Nordhaus υποστήριξαν, στις αρχές του 1970 ότι το ΑΕγχΠ δεν αποτελεί μέτρο για την ευημερία και πρότειναν εναλλακτικά τη χρήση του Μέτρου Οικονομικής Ευημερίας (Measure of Economic Welfare), το οποίο χρησιμοποιώντας ως βάση το ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν), συνυπολογίζει σε αυτό τις οικιακές υπηρεσίες, τον ελεύθερο χρόνο, τη μόλυνση του περιβάλλοντος και δεν λαμβάνει υπόψη του δαπάνες, όπως αυτές για την ασφάλεια και την αστυνόμευση, οι οποίες προφανώς και «αφαιρούν» πόντους από την ευημερία.

Ωστόσο, ακόμη και ο συνυπολογισμός στο ΑΕγχΠ παραγόντων όπως η μόλυνση του περιβάλλοντος, η ισότητα και ο ελεύθερος χρόνος δεν είναι αρκετός για να έχουμε έναν ολοκληρωμένο δείκτη για την ευημερία, πόσο μάλλον για την ευτυχία. Χρειάζεται, επιπλέον, η επιλεκτική χρήση και άλλων παραγόντων που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά κάθε χώρας και κάθε χρονικής περιόδου, με σκοπό τη συγκριτική αξιολόγηση της συλλογικής ή ατομικής ευημερίας. Απαιτείται επίσης η στάθμιση αυτών των παραγόντων και των χαρακτηριστικών έτσι ώστε να προκύψει πραγματική συγκριτική αξιολόγηση χωρίς απλουστεύσεις.

Παρόμοιες απλουστεύσεις, που οδηγούν σε ανακριβή αποτελέσματα και εκτιμήσεις, γίνονται και κατά την κατάρτιση των δεικτών διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Συνομιλώντας, πρόσφατα, σε συνέδριο με την επικεφαλής διεθνούς οργανισμού που συλλέγει ερωτηματολόγια από όλο τον κόσμο σχετικά με την ανταγωνιστικότητα των χωρών, μας επιβεβαίωσε ότι οι απαντήσεις των ερωτώμενων δεν σταθμίζονται ανά χώρα, αλλά χρησιμοποιούνται ως απόλυτα αποτελέσματα. Έτσι συμβαίνει το παράδοξο οι επιχειρηματίες της Ελλάδος να δηλώνουν ότι χρησιμοποιούν management και τρόπους διαχείρισης των επιχειρήσεών τους αρκετά χαμηλότερης ποιότητας σε σχέση με τις απαντήσεις των συναδέλφων τους από κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας ή της Αφρικής. Και αυτό συμβαίνει γιατί και οι μεν και οι δε χρησιμοποιούν, κρίνοντας τους εαυτούς τους, διαφορετικά μέτρα σύγκρισης. Επιπλέον οι απαιτήσεις τους είναι διαφορετικές.

Την ίδια σχετικότητα αντιμετωπίζει κανείς και κατά τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων και τη διενέργεια ποιοτικών ερευνών μεταξύ κατοίκων διαφορετικών χωρών. Για παράδειγμα, ενώ κάποιος κάτοικος του Σουδάν το μόνο που αποζητά είναι η λήξη του πολέμου στο Νταρφούρ, για εμάς, στην Ελλάδα, η ειρήνη είναι δεδομένη και θα ικανοποιούμασταν μόνο με τη βελτίωση της ποιότητας διαβίωσής μας.

Όσον αφορά στην ευτυχία, αυτή αποτελεί τον απώτατο στόχο κάθε ανθρώπου και βασίζεται κυρίως στην οικογένεια, τους φίλους, την ικανοποίηση από την εργασία και τις λοιπές δραστηριότητες. Φαίνεται ότι το εισόδημα δεν παίζει καθοριστικό ρόλο στην ευτυχία. Επιπλέον, η συλλογική ευτυχία φαίνεται, σύμφωνα με έρευνες στην Ιαπωνία και τις ΗΠΑ, να μην μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου και συγκεκριμένα κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών . Αυτή ακριβώς η συμπεριφορά της αποτίμησης της συλλογικής ευτυχίας αποδεικνύει, σε κάποιο βαθμό, και τη σχετικότητά της ως έννοια, με δεδομένη την ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης σε αυτέ στις χώρες τα τελευταία 50 χρόνια.

Η αρχή είναι το ήμισυ του παντός

Η προσπάθεια για την αρτιότερη μέτρηση της ευημερίας των κρατών έχει ήδη ξεκινήσει, και το θέμα προβληματίζει έντονα διεθνείς οργανισμούς και κράτη. Έτσι, έχουν αναπτυχθεί εναλλακτικοί Δείκτες, οι οποίοι φιλοδοξούν να αντικαταστήσουν το ΑΕγχΠ στην προσπάθεια μέτρησης της ευημερίας. Οι σημαντικότεροι εξ΄ αυτών είναι:

- Ο Δείκτης «Human Development Index» που καταρτίζεται από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών.
- Ο Δείκτης «Weighted Index of Social Progress» που υπολογίζεται από τον καθηγητή Richard Estes του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια.
- Oι Δείκτες «Happy Planet Index» και «Measure of Domestic Progress» που καταρτίζονται από το New Economics Foundation του Ηνωμένου Βασιλείου.
- Ο Δείκτης «Genuine Progress Index» του αμερικανικού, ιδιωτικού ερευνητικού Ινστιτούτου Redefining Progress.

Σε κάθε περίπτωση είναι κοινά αποδεκτό ότι τόσο η ευημερία, όσο και η ευτυχία είναι σχετικές έννοιες. Έννοιες που προσδιορίζονται από τις προσδοκίες μας, από το πώς περνά ο περίγυρος μας, από την κατάσταση που έχουμε ως δεδομένη και από την κατάσταση που θέλουμε να «κατακτήσουμε». Όπως υποστήριζε και ο Fred Hirsch (στο βιβλίο του τα Κοινωνικά όρια της ανάπτυξης, 1977) ορισμένα πράγματα μπορείς να τα απολαύσεις μόνον όταν δεν μπορούν να τα απολαύσουν οι υπόλοιποι.

Σε αυτό το σημείο θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να προσεγγίσει κάποιος την επίδραση των ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης στον τρόπο που καθορίζεται σήμερα η ευτυχία και η ευημερία μας.

Επιπλέον, αποτελεί ερωτηματικό και αντικείμενο σχολιασμού και μελέτης, αν η ατομική και συλλογική ευτυχία ή ευημερία σχετίζονται μεταξύ τους και πώς.

Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να είναι ευτυχισμένος σε περίοδο πολέμου, ακόμη και αν αυτός δεν υποφέρει γιατί είναι καλά προστατευμένος; Αν ναι, τότε τι είναι αυτό που οδηγεί πλούσιους πολίτες αναπτυσσόμενων ή υπανάπτυκτων χωρών να κατοικούν τις περισσότερες φορές μακριά από αυτές;

Όπως και να χει, η εκτίμηση της ευημερίας ενός κράτους, ως άθροισμα των ατομικών ευημεριών των κατοίκων του, εξαρτάται, εν πολλοίς, από την εκπλήρωση των προσδοκιών τους και τα συναισθήματά τους, δηλαδή την αντίληψη για την ευημερία και την ευτυχία και όχι αποκλειστικά από την κατάσταση που βιώνουν. Και βέβαια, ας μην ξεχνάμε ότι κάποιοι υποστηρίζουν πως σοφοί είναι όχι εκείνοι που μαθαίνουν από τις εμπειρίες τους, αλλά εκείνοι που μαθαίνουν από τις εμπειρίες των άλλων.

Συνεπώς, οι αναγνώστες μας που πολιτεύονται, αντιλαμβάνονται ότι, με βάση τον Kahneman, στόχος τους θα πρέπει να είναι η δημιουργία προσδοκιών τόσο υψηλών ώστε να κερδίσουν την ψήφο των πολιτών, αλλά και τόσο εφικτών ώστε να μπορούν να τις υλοποιήσουν άμα τη εκλογή τους. Ωστόσο, ακόμη πιο σημαντική για το πολιτικό τους μέλλον είναι η ανάμνηση που θα μείνει στους πολίτες από τον τρόπο εφαρμογής των υπεσχεμένων. Κατανοούμε, λοιπόν, ότι είναι καθοριστικής σημασίας όχι μόνον αυτές καθαυτές οι πολιτικές, αλλά κυρίως η διαδικασία υλοποίησής τους.

Με δεδομένη τη σχετικότητα των εννοιών της ευτυχίας και της ευημερίας, φαίνεται να αρκεί, για την επιτυχία ενός πολιτικού, η θετική μεταβολή της προηγούμενης κατάστασης που βιώνουν οι πολίτες, μέσω μίας καλά σχεδιασμένης και αιτιολογημένης πολιτικής. Αυτό που οφείλουν ωστόσο να κάνουν οι ενεργοί πολίτες (σε αντιδιαστολή με τους ιδιώτες –με την αρχαία ελληνική σημασία) είναι να ελέγχουν την εξουσία και να συγκρίνουν την κατάστασή τους οικονομική, κοινωνική και πολιτική όχι μόνο με την πρότερη κατάστασή τους, αλλά και με αυτή που βιώνουν οι πολίτες άλλων κρατών, γιατί όπως επισημαίνει στους Αφορισμούς του ο Αντόνιο Πόρτσια «Αν δεν σηκώσεις τα μάτια σου, θα νομίζεις πάντα ότι βρίσκεσαι στο ψηλότερο σημείο».